Η προσφορά των μελισσών στην αγροτική οικονομία και στη διατήρηση του οικοσυστήματος μέσω της επικονίασης
1. Γενικά στοιχεία για την επικονίαση με μέλισσες
Η επικονίαση αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της αναπαραγωγικής δραστηριότητας, επιβίωσης και εξέλιξης των φυτικών ειδών.
Ο όρος επικονίαση αναφέρεται κυρίως στην απελευθέρωση και με οποιονδήποτε τρόπο μεταφορά της γύρης από τους στήμονες ενός άνθους στο στίγμα ενός άλλου άνθους. Αυτό αποτελεί και το πρώτο βήμα στην αναπαραγωγή του φυτού.
Πόσο σημαντική είναι η επικονίαση στη ζωή των φυτών; Κάθε στάδιο του βιολογικού κύκλου των φυτών είναι ζωτικό για την επιβίωση ενός φυτικού πληθυσμού και η επικονίαση είναι ένα δυνητικά περιοριστικό στάδιο του βιολογικού κύκλου. Η διασπορά είναι ζωτική για όλους τους οργανισμούς. Το κάθε άτομο διασκορπίζεται με τη βοήθεια των σπόρων αλλά η επικονίαση είναι ένας τρόπος με τον οποίο ένα φυτό διατηρεί επαφή με άλλα άτομα του πληθυσμού του και το στάδιο στο οποίο τα γονίδια μπορούν να αναδιανεμηθούν για μια καινούργια γενεά. Η γενετική ποικιλομορφία είναι το σημείο εκκίνησης για την εξελικτική διαδικασία.
Αν και εκ πρώτης όψεως η επικονίαση φαίνεται απλή διαδικασία, εντούτοις, δεν είναι. Η πλειονότητα των φυτών των ανθοφόρων φυτών έχει αναπτύξει μια τεράστια ποικιλία τρόπων επικονίασης, οι οποίοι είναι συνήθως ιδιότυποι, επιτηδευμένοι και περίπλοκοι. Οι πολύπλοκες αυτές σχέσεις μεταξύ των Αγγειόσπερμων φυτών (φυτών που φτιάχνουν άνθη) και των επικονιαστών τους ερμηνεύονται πολύ συχνά σαν το αποτέλεσμα μιας μακριάς και στενής εξελικτικής σχέσης η οποία ξεκίνησε τουλάχιστον 70 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Οι κλασσικές θεωρίες της εξέλιξης θεωρούν την συμπεριφορά των επικονιαστών σαν έναν από τους σημαντικότερους μηχανισμούς για την εξέλιξη και τη διαμόρφωση των φυτικών ειδών. Έτσι πολλά μορφολογικά ή και αναπαραγωγικά γνωρίσματα των φυτών, όπως η μορφολογία του άνθους, η αρχιτεκτονική του φυτού, τα στάδια άνθησης, η ποικιλομορφία των αναπαραγωγικών συστημάτων, έχουν συσχετιστεί με την επιλεκτική δύναμη των εντόμων επικονιαστών στη διάρκεια της εξέλιξής τους.
Η εξάπλωση των εντόμων και η προστασία των αναπαραγωγικών οργάνων των φυτών αποτέλεσαν δύο πολύ ισχυρούς εξελικτικούς παράγοντες, γεγονός που αποτελεί μια επιπλέον ένδειξη για τη στενή αλληλεξάρτηση φυτών και εντόμων καθώς και για την παράλληλη εξέλιξή τους. Τα απολιθωμένα ευρήματα δίνουν την ευκαιρία να γίνει σε βάθος διερεύνηση των παραγόντων εκείνων που μαζί με την παράλληλη εξέλιξη των εντόμων και κυρίως των μελισσών βοήθησαν στην κυριαρχία των ανθοφόρων φυτών.
Οι κυριότεροι τρόποι επικονίασης στα αγγειόσπερμα είναι ο άνεμος, τα έντομα και τα πουλιά και σε κάθε περίπτωση η γύρη προσαρμόζεται στον τρόπο με τον οποίο μεταφέρεται. Για παράδειγμα, στην περίπτωση που τα φυτά επικονιάζονται με έντομα, η γύρη είναι γενικά βαριά, κολλώδης και κατάλληλη να προσκολληθεί πάνω στις τρίχες των εντόμων (Meeuse, 1961).
Όλα τα φυτά που έχουν φανερά ανθικά μέρη (πέταλα) επικονιάζονται με έντομα. Στα περισσότερα οπωροφόρα (γιγαρτόκαρπα και πυρηνόκαρπα) η επικονίαση γίνεται με έντομα (Free, 1993) και γι’ αυτό τα είδη αυτά χαρακτηρίζονται ως εντομόφιλα. Τα άνθη στα εντομόφιλα είδη παρουσιάζουν κατάλληλες προσαρμογές στην κατασκευή τους, ώστε να προσελκύουν ορισμένα είδη εντόμων που είναι χρήσιμα για την επικονίασή τους. Τα πιο σπουδαία είδη εντόμων που συντελούν στη μεταφορά της γύρης στα εντομόφιλα οπωροφόρα, είναι οι άγριες ή ήμερες μέλισσες (Apis mellifera L.) και ορισμένα είδη εντόμων που ανήκουν στα γένη Bombus, Halictus και Andrena.
2. Τα οφέλη των καλλιεργειών και των αυτοφυών φυτών από την επικονίαση (οικονομικοί και περιβαλλοντικοί παράμετροι)
Η προσφορά της μελισσοκομίας ως κλάδου της γεωργικής παραγωγής είναι μικρή, όταν υπολογίζεται με βάση την αξία των προϊόντων που παράγει άμεσα η ίδια, εφόσον καλύπτει μόλις το 1,80 % της ζωικής παραγωγής και το 0,55 % της συνολικής ακαθάριστης αξίας της αγροτικής παραγωγής της χώρας μας (Οικονόμου και συν., 1987). Είναι όμως ιδιαίτερα σημαντική, όταν σε αυτήν συνυπολογίζεται η συμμετοχή της μέλισσας στην επικονίαση.
Από τη δραστηριότητα αυτή της μέλισσας προκύπτουν γενικότερα οφέλη, όπως η βελτίωση ποιότητας και παραγωγής φρούτων, καρπών και σπόρων, η ποικιλότητα της αυτοφυούς βλάστησης, η διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας και άλλα.
Θεωρείται φοβερά δύσκολο να εκτιμήσει κανείς την προσφορά των μελισσών στην επικονίαση και να την αντιστοιχήσει με ακριβή οικονομικά νούμερα. Συχνά, ακόμα και οι καλλιεργητές οι ίδιοι δεν γνωρίζουν τη σημασία της μέλισσας στη γονιμοποίηση και καρπόδεση των καλλιεργειών τους, καθώς και στην ποιότητα και ποσότητα της παραγωγής.
Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω παράδειγμα: οι μέλισσες μιας κυψέλης κάνουν περίπου 4 εκατομμύρια ταξίδια συλλογής τροφής το έτος και σε κάθε ένα τέτοιο ταξίδι επισκέπτονται κατά μέσο όρο 100 άνθη! Οι McGregor (1976) και Anderson (1986) συμφωνούν ότι τα έντομα είναι υπεύθυνα για το 86% της επικονίασης των φρούτων, των ξηρών καρπών και των σποροκαλλιεργειών, επειδή η ανάπτυξη τους συμπίπτει με την ταυτόχρονη ανάπτυξη των ανθέων (Kevan & Baker 1983).
Στο παρελθόν έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες και εκτιμήθηκε ότι η οικονομική αξία των μελισσών στην επικονίαση των καλλιεργειών ήταν πολλές φορές μεγαλύτερη από την αξία του παραγόμενου μελιού και κεριού μαζί. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι στις ΗΠΑ το οικονομικό όφελος από την προσφορά της μέλισσας στην επικονίαση των φυτών ήταν για το 1989 κατά 60 φορές μεγαλύτερο από τη συνολική άξια των προϊόντων της μέλισσας και για το 1981 κατά 143 φορές μεγαλύτερο ενώ για τη Ν. Ζηλανδία αναφέρεται ως 113 φορές μεγαλύτερο (για τα έτος πριν το 1987) (Free, 1993), Το 2000 το Cornell University σε έρευνά του παρουσιάζει την άμεση αξία της επικονίασης των μελισσών στη γεωργική οικονομία των ΗΠΑ ως μεγαλύτερη των 14,6 δις. δολαρίων.
Ο Soldatov (1976) αναφέρει ότι στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης καλλιεργούνταν 156 εκατομμύρια στρέμματα αγρών από τα οποία τα 131 εκατομμύρια στρέμματα είχαν ανάγκη από την επικονίαση με μέλισσες. Αναφέρει επίσης ότι σε μια σειρά ετών η μέση αύξηση της παραγωγής των καλλιεργειών αυτών ήταν: 65% για τη μηδική, 28% για το βαμβάκι, 11% για την αγγουριά, 35% για το λινάρι, 29% για το σταφύλι, 30% για το λάχανο, 82% για το τριφύλλι, 35% για διάφορα οπωροφόρα.
Οι Bornek & Bricout (1984) και οι Bornek & Merle (1989) θεωρούν ότι οι μέλισσες ήταν υπεύθυνες για την επικονίαση του 85% των καλλιεργειών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο Robinson & συν. (1989) θεωρούν ότι οι μέλισσες είναι υπεύθυνες για το 80% της επικονίασης των καλλιεργειών που επιτελείται με έντομα. Ειδικότερα οι κοινές μέλισσες είναι σημαντικοί επικονιαστές κυρίως γιατί:
- α) της συμπεριφοράς τους: συλλέγουν μεγάλα ποσά γύρης και νέκταρ, επισκέπτονται μεγάλο αριθμό φυτών (είναι polylectic) και δείχνουν αφοσίωση στα είδη των φυτών που επισκέπτονται (Maurizio, 1953, Free, 1963).
- β) την έντονη κοινωνική ύπαρξη τους, που τις καθιστά ικανές να ελέγχουν τις ανάγκες της τροφής τους ; το μοναδικό τους σύστημα να επιστρατεύουν nest mates ; ο ‘χορός΄ για να δείξουν τις θέσεις των πηγών τροφής και να ανταλλάξουν πληροφορίες (Von Frisch, 1967; 1968; Winston, 1987; Seeley et al. 1991); η στρατηγική αναζήτησης που έχει ονομαστεί ‘κέντρο πληροφόρησης της κοινωνίας των μελισσών’ από τον Seeley (1985) τις επιτρέπει να κατευθύνουν μεγάλο αριθμό συλλεκτριών επάνω σε συγκεκριμένα φυτά ή καλλιέργειες που βρίσκονται στην άνθηση.
- γ) η ικανότητά τους να μαθαίνουν και να θυμούνται την ώρα της ημέρας, όπου κάθε είδος άνθους απελευθερώνει τη γύρη του και εκκρίνει νέκταρ (Percival, 1955; Moore & Ranklin, 1983; Moore et al. 1989).
- δ) οι μορφολογικές τους προσαρμογές, οι οποίες τις κάνουν ικανές να συλλέγουν και να μεταφέρουν μεγάλα ποσά γύρης (Dade, 1985; Thorp, 1979b; Winston, 1987): λεπτές διακλαδισμένες τρίχες, οι οποίες καλύπτουν το σώμα τους και συγκεκριμένα όργανα, ονομάζονται καλαθάκι ή κάνιστρο, για τη μεταφορά της γύρης πίσω στη φωλιά.
Αναμφισβήτητη όμως είναι η προσφορά των μελισσών και της επικονιαστικής τους ικανότητας στη διατήρηση του οικοσυστήματος σαν σύνολο αν και δεν έχει μετρηθεί ποτέ. Η επικονίαση των χιλιάδων ειδών άγριων φυτών που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του φυσικού περιβάλλοντος είναι αδύνατο να υπολογιστεί με ακρίβεια και να μεταφραστεί σε οικονομικό όφελος.
Η επικονίαση των φυτών που βοηθούν εφ’ ενός στην αποφυγή της διάβρωσης του εδάφους και αφ’ ετέρου στη διατήρηση της άγριας πανίδας ήταν και είναι πάντα σημαντικότατης σημασίας. Οι Barley & Moffett (1984) συμπέραναν ότι η επικονίαση του 65% των φυτών που είναι απαραίτητα για τη διατήρηση της άγριας πανίδας, εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις μέλισσες.
Για παράδειγμα, στην Καλιφόρνια, διαπιστώθηκε ότι η παραγωγικότητα και η έκταση των ξερικών λιβαδιών αυξάνονταν κατά πολύ με την παρουσία μεγάλων αριθμών μελισσών. Η παρουσία των μελισσών στα νησιά μας που πάσχουν από ανομβρία παίζει σπουδαίο ρόλο στη διατήρηση της βλάστησης (κύρια της φρυγανικής χλωρίδας) και την προστασία της από παραπέρα υποβάθμιση.
Ας σκεφτούμε έτσι απλά, ότι η διατήρηση των αυτοφυών φυτών, αρωματικών, καλλωπιστικών και ζιζανίων βοηθάει άμεσα στη διατήρηση της ισορροπίας του οικοσυστήματος αλλά και έμμεσα με το να διατηρεί στη ζωή όλα τα είδη μελισσών και έναν άλλο αριθμό ζωντανών οργανισμών που εξαρτώνται από αυτά (Εικόνα 1).
Τα αυτοφυή φυτά αποτελούν επίσης μια πολύ σημαντική πηγή νέκταρος και γύρης (ιδιαίτερα για την Ελλάδα) και κρατούν τα μελίσσια δυνατά και κοντά στις καλλιέργειες. Ως γνωστό η Ελλάδα φημίζεται για το θυμαρίσιο της μέλι και αυτό των αγριολούλουδων. Η προσφορά λοιπόν της μέλισσας στο περιβάλλον είναι τεράστια και μάλλον αδύνατον να υπολογιστεί με οικονομικούς όρους.
----------------------
Πηγή: Melinet.gr
----------------------
