George N. LEONTSINIS: Kythera: The Ecclesiastical Situation αnd the Parish Clergy (c.1700-1864),
εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2016, 422 σσ.
Κυκλοφορήθηκε το νέο βιβλίο του Καθηγητή Γεωργίου Ν. Λεοντσίνη με τίτλο «Kythera:
The Ecclesiastical Situation and the Parish Clergy (c.1700-1864)». Στο βιβλίο αυτό εξετάζεται, σε πολυεπίπεδη διάσταση, η κοινωνική
ιστορία της Εκκλησίας των Κυθήρων κατά την περίοδο περίπου 1700-1864. Ιδιαίτερη
προσοχή δίδεται στη σχέση κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών στη ζωή των κατοίκων
των Κυθήρων με το εκάστοτε περιβάλλον, που δημιουργούν οι διαδοχικές ξένες
κυριαρχίες σ’ αυτά.
Ως υπόβαθρο της προσέγγισης αυτής λαμβάνονται υπόψη παράγοντες
που επηρέασαν και αναδιαμόρφωσαν θεσμικές δομές και λειτουργίες της κοινωνίας
και της διοίκησης, όπως ιδεολογία και ταξική διαφοροποίηση, εκπαίδευση,
επαναστατικές αντιδράσεις και συμπεριφορές των κατοίκων, αγροτικές εξεγέρσεις,
η μετανάστευση (εποχική και εξωτερική) αλλά και η βαθμιαία κατά περίπτωση αύξηση
του πληθυσμού, η οικονομία και το επίπεδο διαβίωσης του πληθυσμού των Κυθήρων
και των Αντικυθήρων. Εξετάζεται η σχέση της ηγεσίας της Εκκλησίας με τον
εφημεριακό κλήρο και την ευρύτερη κοινωνία των Κυθήρων και των Αντικυθήρων, όπως
και οι μεταβολές στη διοίκηση και στους θεσμούς της Εκκλησίας.
Ο συγγραφέας, με
αναπαραστατικές δεξιότητες, αναδεικνύει τη φυσιογνωμία, τις δομές και τη
λειτουργία του εκκλησιαστικού καθεστώτος, ανάγοντας τη μελέτη και την έρευνά του
σε επιστημονικό παράδειγμα πολιτισμικής αναφοράς για το ευρύτερο πεδίο σχετικής
ιστορικής έρευνας και με στόχους την ανάδειξη της σημασίας και του ρόλου των
τοπικών κοινωνιών. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη που φέρουν τους τίτλους, το πρώτο “Church Leadership and the Parish Clergy (c.
1700-1864)”, και το δεύτερο
“Studies in the Social History of the Church of Kythera and Antikythera (c.
1700-1864)”.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου αποτελείται από κατατοπιστική εισαγωγή στα περιεχόμενα της έρευνάς του και τέσσερα κεφάλαια, που φέρουν τους τίτλους: “Structures and Organisation of Kytherian Society
and Church Administration”, “The Ecclesiastical Situation and the Church
Leadership”, “Parishes: Structure and Function”, “Epilogue”. Στην εισαγωγή του βιβλίου κρίθηκε από τον συγγραφέα αναγκαίο να
συγγραφεί, από κοινού με την Δρα Κοινωνικής Θεολογίας Χριστίνα Κολοβού, σε
αυτοτελές κεφάλαιο σύντομη αλλά περιεκτική ιστορική επισκόπηση της Επισκοπής
Κυθήρων, που φέρει τον τίτλο: “A
brief Overview of the History
of the Bishopric of Kythera (4th century to the present) (σσ. 20-29). Στα
περιεχόμενα των επόμενων κεφαλαίων του πρώτου μέρους η προσοχή του κ. Λεοντσίνη
εστιάζεται στη μελέτη της ιστορίας της Εκκλησίας και της κοινωνίας των Κυθήρων,
μια μελέτη ιστορικοκοινωνική και συγχρόνως κριτική, που επιχειρεί να
ανασυνθέσει καίριες όψεις των δομών και της λειτουργίας των εκκλησιαστικών
θεσμών, να εντοπίσει βήματα προσαρμογής της ηγεσίας της Εκκλησίας προς τις
εκάστοτε νέες συνθήκες, τον πρωταγωνιστικό ρόλο του θεσμού της ενορίας και του
εφημεριακού κλήρου σε ζητήματα αλληλοβοήθειας, πρόνοιας και κοινωνικής
αλληλεγγύης όπως και συμβολής αυτών σε δημιουργικές πλευρές λειτουργίας της
Κοινοτικής Αυτοδιοίκησης. Επίσης, στην επίλυση, σε συνεργασία της Κοινοτικής
Αυτοδιοίκησης με την Εκκλησία, καθημερινών κοινωνικών, οικονομικών και
πολιτικών προβλημάτων του πληθυσμού.
Αναδεικνύονται περαιτέρω
οι σχέσεις της ηγεσίας της Εκκλησίας με τον εφημεριακό κλήρο, κοινωνικές και
πολιτικές ισορροπίες, οι σχέσεις της τοπικής εκκλησίας με το Οικουμενικό
Πατριαρχείο (θεσμός σταυροπηγιακών ναών κ.ά.) συμβιβασμοί και αντοχές του
κλήρου και των κατοίκων από αυταρχικούς περιορισμούς και εξουσιαστικές πιέσεις
των διαδοχικών ξένων κυριαρχιών επί των νησιών του Ιονίου (Επτανήσου) και των
Κυθήρων και των Αντικυθήρων ειδικότερα. Συγκεκριμένα, εντάσσει τον εφημεριακό
κλήρο στους θεσμούς της κοινοτικής αυτοδιοίκησης και παρατηρεί ότι ο «προεστός»
και τα άλλα όργανα της κοινοτικής αυτοδιοίκησης συνυπάρχουν με τον εφημέριο και
τον ενοριακό ιερέα σε ένα πλαίσιο αλληλοϋποστήριξης και αγαστής συνεργασίας.
Το
πλαίσιο αυτό προσδιορίζεται, ως ένα βαθμό, από την επίσημη διοικητική
νομοθεσία, κυρίως όμως ο ρόλος και η θέση του εφημερίου στο χώρο της κοινωνικής
και της πολιτικής ζωής του τόπου προσδιορίζεται από ευρέως αποδεκτούς όρους και
κανόνες εθιμικού δικαίου. Η εθνική δραστηριότητα της ηγεσίας της εκκλησίας και
του εφημεριακού κλήρου σε όλες τις φάσεις της ιστορικής εξέλιξης των μηχανισμών
της διοίκησης υπό τις συνθήκες του πολιτικού καθεστώτος των ξένων κυριαρχιών
(1207-1864) έχει ως βάση λειτουργίας αυτήν την ισχύ εθιμικού δικαίου, την από
κοινού, δηλαδή, με την τοπική αυτοδιοίκηση ηθική και κοινωνική στήριξη της
τοπικής κοινωνίας. Η αναγνώριση από το ευρύτερο σώμα της κοινωνίας της
υπεύθυνης θέσης των προσώπων που είχαν συνδεθεί με το θεσμό της κοινοτικής
αυτοδιοίκησης και την Εκκλησία είναι ευδιάκριτη και ο ρόλος του θεσμού της
κοινοτικής αυτοδιοίκησης των χωριών και των συνοικιών της Χώρας (πρωτεύουσας
του νησιού) διατηρείται δυναμς σε όλες τις φάσεις της κοινωνικής και πολιτικής
ζωής, της αγροτικής κοινωνίας και των αστικών κέντρων.
Τα κεφάλαια του
δεύτερου μέρους φέρουν τους τίτλους:
·
Western
European Rule οver Greek Lands and the Geostrategic Importance of Kythera and
Antikythera (1207/1208-1864)
·
Kythera During
The Byzantine Period
·
The Rise
And Fall of the Confraternity Churches of Kythera
·
Ottoman
Administration in Kythera and Social and Political Reality (1715-1718)
·
The
National and Social Activity of Archimandrite Dionysios Pyrros of Thessaly in
Kythera and the Local Actuality
·
Ideology and
Social Revolution: Impact on the Society of Kythera and Local Reality
·
The Holy
Monastery of Myrtidia and The Greek Revolution
·
The
Unknown Administrive and Operational Regulations of Myrtidia Monastery on
Kythera (1827): Editio Princeps
Στο δεύτερο αυτό μέρος
του βιβλίου, με επίκεντρο τη θέση της τοπικής Εκκλησίας στην κοινωνία,
ενσωματώνονται οι ανωτέρω οκτώ μελέτες περίπτωσης, που εμβαθύνουν σε ζητήματα,
τα οποία, κατά περίπτωση, αναστατώνουν ή ανανεώνουν την κοινωνική, οικονομική
και πολιτική κατάσταση του τόπου και που ο ρόλος της Εκκλησίας αποβαίνει
καθοριστικός [οθωμανική επιδρομή και κατάκτηση (1715-1718), «Δημοκρατικοί
Γάλλοι» (1797-1798), «Ρωσοτουρκική Διοίκηση και Επτάνησος Πολιτεία»
(1799-1807), περίοδος «Αυτοκρατορικών Γάλλων» και «Βρετανικής Προστασίας»]. Οι
μελέτες αυτές αναδεικνύουν τη συμμετοχή του κλήρου και των λοιπών κατοίκων των
Κυθήρων στην Ελληνική Επανάσταση και στην αντιμετώπιση, την περίοδο αυτή, του
προσφυγικού προβλήματος, πρόσωπα, επίσης, δομές υπηρεσιών, κοινωνικά, πολιτικά
και οικονομικά προβλήματα αναφορικά κυρίως με εκκλησιαστικά ζητήματα, που
οδηγούν στην κατανόηση συνθηκών υπό τις οποίες διαρθρωνόταν, μεταβαλλόταν και εξελισσόταν
κατά την υπό εξέταση περίοδο (1700-1864) η κοινωνική, πολιτική, οικονομική και
εκκλησιαστική ζωή των Κυθήρων.
Η εργασία έχει
προκύψει από μεταδιδακτορική έρευνα, που πραγματοποίησε ο συγγραφέας του
βιβλίου με την ιδιότητα του «Επισκέπτη Ερευνητή» στο Τμήμα Ιστορίας του Royal Holloway and Bedford New College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου στο πλαίσιο του προγράμματος υποτροφιών
της Επιστημονικής Επιτροπής Τεχνικής Βοήθειας του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας
(Κλάδος Κοινωνικών Επιστημών: Νεότερη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία).
Βασίζεται κυρίως σε ανέκδοτο, όπως και σε δημοσιευμένο αρχειακό υλικό. Κώδικες και
επίσημη αλληλογραφία της Ιεράς Επισκοπής Κυθήρων, ιδιωτική αλληλογραφία,
έγγραφα των υγειονομικών υπηρεσιών, απογραφές πληθυσμού και ναών, νοταριακά και
ληξιαρχικά έγγραφα, χρονογραφίες, έγγραφα των εκάστοτε ξένων διοικήσεων,
αναφορές και αλληλογραφία της Κοινοτικής Αυτοδιοίκησης και του εφημεριακού
κλήρου, λυτά ποικίλου ενδιαφέροντος και περιεχομένου έγγραφα, απομνημονεύματα
και ημερολόγια οικογενειών ευγενών της Χώρας συνιστούν ενδιαφέρουσες πηγές της
εργασίας αυτής. Στο βιβλίο περιλήφθηκε εμπεριστατωμένη παρουσίαση των αρχείων
(δημοσίων και ιδιωτικών) καθώς και κάθε άλλης φύσεως πηγών, που αναφέρθηκαν
ανωτέρω και αναζητήθηκαν και αφορούσαν στην υπό εξέταση περίοδο, όπως, επίσης,
και το σύνολο της μέχρι σήμερα σχετικής βιβλιογραφίας. Η εργασία συνιστά, ως
προς το αντικείμενο που ερευνάται, προέκταση της διδακτορικής διατριβής του
συγγραφέως με τίτλο: The Island of
Kythera: A Social History (1700-1863), (PhD Thesis, University of East
Anglia, School of European History, 1981), Faculty of Arts, S. Saripolos’ Library, εκδ. National and Capodistrian University of Athens, Athens 1987 (επανέκδοση 2002). Η εργασία εμπλουτίστηκε επίσης με εκτενή
πίνακα εννοιών και κυρίων ονομάτων.
Στο τέλος του
βιβλίου κρίθηκε σκόπιμο από το συγγραφέα να περιληφθούν απτά-ορατά δείγματα της
εκκλησιαστικής παράδοσης των νησιών των Κυθήρων και των Αντικυθήρων, που, με
αναλλοίωτο τον χρόνο στην αρχιτεκτονική τους δομή, επιβλητικά επιβιώνουν μέχρι
τις μέρες μας. Είναι μια κληρονομιά πολιτισμού και θρησκευτικής παράδοσης των
νησιών, που έρχεται και εξελίσσεται από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και τους
μέσους χρόνους στη νεότερη περίοδο. Καθώς, μάλιστα, τα περιεχόμενα του βιβλίου
εστιάζουν στην εκκλησιαστική ιστορία δύο περίπου αιώνων (18ος-19ος
αι.), επιχειρήθηκε να αναδειχθεί η μετάβαση στους χρόνους της νεωτερικότητας,
που συντήρησε όμως με πολλή φροντίδα και σεβασμό ζωντανά την πλούσια
πολιτιστική κληρονομιά των νησιών. Επιλέχθηκε, γι’ αυτό, να ενταχθεί προς το
τέλος του βιβλίου ενότητα με πίνακα των
εικόνων που φέρει τον τίτλο: «Ναοί και μοναστήρια των Κυθήρων», συγκεκριμένα
αντιπροσωπευτικά εκκλησιαστικά μνημεία, όπως αυτά διατηρούνται και τα βλέπουμε
μπροστά μας μέχρι σήμερα.
Το παρόν βιβλίο
όπως και η διδακτορική διατριβή του κ. Λεοντσίνη συνιστούν σημαντικές συμβολές
στην ιστορία των Δυτικών Ευρωπαϊκών Κυριαρχιών στον ελληνικό χώρο, της
Επτανήσου, των Κυθήρων και των Αντικυθήρων ειδικότερα. Προστίθενται ωστόσο
αυτές σε ένα ευρύτερο φάσμα συγγραφικών και ερευνητικών εργασιών για τον
ευρύτερο Ιόνιο χώρο και τον επτανησιακό πολιτισμό. Σε αναγνώριση μάλιστα της πολυετούς
και πολλαπλής προσφοράς του κ. Λεοντσίνη στα επτανησιακά γράμματα και την
επιστήμη, αλλά και για τη συμβολή του στη μελέτη και εξέλιξη της επτανησιακής
ταυτότητας, η Διοικητική Επιτροπή της Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας σε ειδική
τελετή (Επιστημονική Ημερίδα) ανακήρυξε τον Καθηγητή Γεώργιο Ν. Λεοντσίνη σε
επίτιμο μέλος της Αναγνωστικής Εταιρείας. Σημειώνω εδώ ότι η Αναγνωστική
Εταιρείας Κερκύρας είναι ο παλαιότερος πολιτιστικός και επιστημονικός φορέας
της Επτανήσου με αδιάκοπη ενεργό δράση από το έτος ίδρυσής της (1836) μέχρι
σήμερα (ιστότοπος:
http://www.anagnostikicorfu.com/index.asp
και για την Ημερίδα http://www.anagnostikicorfu.com/index.asp?PageID=12&ArticleID=264
).
Μαίρη Πλέσσα
Φιλόλογος-Ιστορικός