Ο Μάρτης, τρίτος μήνας του έτους στο ημερολόγιό μας, ονομάστηκε έτσι προς τιμή του ρωμαϊκού θεού Mars, του Άρη δηλαδή, του θεού του πολέμου. Η παλιότερη ρωμαϊκή ονομασία του Μάρτη ήταν Primus, δηλαδή Πρώτος μήνας.
Ήταν ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού έτους, που ήταν πρώτα δεκάμηνο. Αλλά ήδη πολύ νωρίς, στις αρχές κιόλας της ρωμαϊκής ιστορίας, ο Ρωμύλος, ο ιδρυτής της Ρώμης, τον μετονόμασε Μάρτη, επειδή αυτόν το μήνα της άνοιξης οι Ρωμαίοι άρχιζαν τις πολεμικές επιχειρήσεις τους.
Οι Ρωμαίοι βέβαια γιόρταζαν τρεις πρωτοχρονιές. Η πρώτη Ιανουαρίου ήταν η μια πρωτοχρονιά, η πρώτη Μαρτίου επίσης εξακολούθησε να θεωρείται πρωτοχρονιά για τους Ρωμαίους η οποία ονομάζονταν Πάτριος σε αντίθεση με τις άλλες, την ιερατική που ήταν η πρώτη του Γενάρη και η Πολιτική ή Κυκλική που ήταν η πρωτοχρονιά του Σεπτέμβρη.
Οι τρεις αυτές πρωτοχρονιές του ρωμαϊκού έτους δηλώνουν αντίστοιχες τομές στη ρωμαϊκή ιστορία. Είδαμε με τι σχετίζεται η πρώτη Μαρτίου - σχετίζεται με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων, ενώ η πρώτη Ιανουαρίου σχετίζεται με το ηλιακό έτος. Η τρίτη πρωτοχρονιά, η πρώτη Σεπτεμβρίου - που την ξέρουμε γιατί την διατήρησαν και στο Βυζάντιο (από την πρώτη Σεπτεμβρίου αρχίζουν οι βυζαντινές ινδικτιώνες) - η πρώτη Σεπτεμβρίου λοιπόν καθορίστηκε ως πρωτοχρονιά, όταν το ρωμαϊκό κράτος μεγάλωσε και στηριζόταν οικονομικά στους φόρους των υπηκόων του. Και τι σχέση έχουν οι φόροι με την πρώτη Σεπτεμβρίου: Έχουν γιατί το Σεπτέμβρη η συγκομιδή όλων των καρπών έχει πια τελειώσει, κι έτσι μπορεί να λογαριαστεί ο φόρος ο οποίος υπολογιζόταν τότε, σε είδος.
Ο Μάρτιος για αρκετούς δεν ήταν ευχάριστος μήνας, ήταν κυρίως μήνας επιδημιών και πολλοί έκαναν διάφορες τελετές για να φυλάττουν την υγεία τους. Επίσης το μήνα αυτό, ήταν “ο αποδιοπομπαίος τράγος”, που προσπαθούσαν να του φορτώσουν όλα τα κακά, τις αμαρτίες, τις δυστυχίες και στη συνέχεια αφού τον έδερναν τον έβγαζαν έξω από τα σύνορα του χωριού ή της πολης, αποπέμποντάς τον. Αποπέμπω βέβαια σημαίνει αποτρέπω κακά, εξορκίζω.
Σύμφωνα με το Λευϊτικό της Παλαιάς Διαθήκης, κάθε επτά χρόνια έπεφτε ο κλήρος σʼ έναν τράγο να αφεθεί ελεύθερος από τον αρχιερέα αφενός και αφετέρου όλοι προσπαθούσαν να ξεφορτώσουν και να μεταφέρουν το βάρος των αμαρτιών όλου του λαού πάνω στο ζώο. Σήμερα είναι συχνό το φαινόμενο του αποδιοπομπαίου τράγου κυρίως στην πολιτική και ο καθένας προσπαθεί να φορτώσει σʼ αυτόν τα πάντα.
Ας έρθουμε όμως στο περιεχόμενο του Μάρτη, αφού πρώτα απʼ όλα γιορτάζουμε την αρχή της Άνοιξης. Στην Ήπειρο αλλά και στη Θεσσαλία αποκαλούν τον Μάρτη “Ανοιξιάτη”. Είναι ο μήνας που έρχονται τα χελιδόνια, ο μήνας που η φύση αλλάζει και παίρνει ένα χαρμόσυνο και πιο αισιόδοξο χρώμα.
Για το δικό μας γεωγραφικό μήκος και πλάτος ο Μάρτης προοιωνίζει επίσης την κάψα του ήλιου που μας επιφυλάσσει το θερμό καλοκαίρι της Μεσογείου. Λένε:
Οπόχει κόρην ακριβή του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει.
Γιʼ αυτό και τα κορίτσια φορούνε γύρω από τον καρπό του χεριού τους την πρώτη του Μάρτη μια κόκκινη και άσπρη κλωστή στριμμένη, που τη λένε μάρτη. Το μάρτη τον φορούσαν ώσπου να βγει ο μήνας· κι άμα τον έβγαζαν από το χέρι τους τον κρεμούσαν στις τριανταφυλλιές για να κοκκινίζουν τα μαγουλά τους ή τον τυλίγανε σε μια πετρούλα και τον βρέχανε στο πηγάδι για νάναι δροσερές· τέλος τον βάζανε στης Ανάστασης τη λαμπάδα για να καεί.
Η δριμύτητα του μεσογειακού ήλιου που τώρα το Μάρτη ξεκινάει την ανοδική πορεία του, μορφοποιείται - ή θα λέγαμε καλύτερα, εγκλωβίζεται - σε δυο τριήμερες περιόδους που τοποθετούνται αντίστοιχα στην αρχή του Μαρτίου και στην αρχή του Αυγούστου. Δε λέμε “από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα”; Αυτές οι επικίνδυνες μέρες στην αρχή των δυο εξαμήνων λέγονται δρίμες. Τότε δεν πλένουν γιατί τα ρούχα λιώνουν, δεν κόβουν ξύλα γιατί σαπίζουν και δεν λούζονται γιατί πέφτουν τα μαλλιά. Στις δρίμες του Αυγούστου δεν κάνουν μπάνιο στη θάλασσα.
Το κατʼ εξοχήν περιεχόμενο του Μάρτη είναι ο άστατος καιρός. Γιʼ αυτό και τον είπαν πεντάγνωμο:
Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές εχιόνισε· και πάλι το μετάνοιωσε που δεν εξαναχιόνισε!
ή
“Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης”.
Πεντάγνωμος λοιπόν και πεντάγδαρτος, αφού γδέρνει τις κουμπάνιες, τα αποθέματα των δημητριακών τα οποία φυλάγουν στις κοφίνες γιʼ αυτό τον λένε και “ξεροκοφινά ή τιναχτοκοφινά”. Ένας μήνας που δεν έχει μέτρο, τη μια κλαίει και την άλλη γελάει. Οι αγαπημένοι απεύχονται να μην έχει έκβαση η αγάπη τους σαν τα διάφορα φυσικά φαινόμενα αυτού του μήνα:
"Να μην είνʼ η αγάπη μας σαν του Μαρτιού το χιόνι όπου το ρίχνει αποβραδύς κι ως το πουρνό το λιώνει”.
Ο λαός μας αποδίδει αυτή την αστάθεια του Μάρτη στο ότι αυτός ο μήνας έχει δυο γυναίκες. Η κανονική σύζυγος που ήταν καλή και ανοιχτόκαρδη και η καπατουμά που μʼ αυτή “συζούσε” χωρίς να είναι “παντρεμένος”, η οποία ήταν θυμωμένη και σκουντουφλιάρα. Ανάλογα λοιπόν με όποια είναι, ανάλογα και συμπεριφέρεται και έτσι επηρεάζεται και ο καιρός. Άλλη ονομασία που ο λαός μας δίνει στο μήνα αυτό είναι “Βαγγελιώτης” εξαιτίας της γιορτής του Ευαγγελισμού.
Ο Μάρτιος θεωρείται ο πιο κατάλληλος μήνας για το φύτεμα των δένδρων, γιʼ αυτό και σε πολλά μέρη της πατρίδας μας λέγεται “φυτευτής”. Αν και είναι βέβαια ο πρώτος μήνας της Άνοιξης θεωρείται ένας από τους πιο κρύους μήνες, αφού στα ορεινά μέρη το χιόνι πέφτει πυκνό. Η παρακάτω γαμήλια ευχή του γάμου επιβεβαιώνει όλα αυτά:
“Όπως το Μάρτη τα βουνά ασπρίζουν απʼ τα χιόνια έτσι νʼ ασπρίσουν τα μαλλιά της νύφης απʼ τα χρόνια”.
Άλλη γιορτή του μήνα είναι των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων που γιορτάζεται στις 9 Μαρτίου. Στη Μυτιλήνη αυτή τη μέρα το έχουν για καλό παρατήρημα να φυτεύουν βασιλικό. Ανάλογο είναι και το δίστιχο που ακολουθεί:
“Βασιλικό εφύτεψα με τα σαράντα φύλλα σαράντα σʼ αγαπήσανε, μα πάλι εγώ σε πήρα”.
Το περιεχόμενο του Μάρτη έχει επίσης σχέση με τη γεωργία. Οι ανοιξιάτικες βροχές είναι απαραίτητες για την καλοχρονιά - καλοχρονιά σημαίνει να έχουν πλούσια σοδειά. Λένε:
Αν βρέξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, να δεις το κοντοκρίθαρο πως στρίβει το μουστάκι.
Ή:
Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σʼ εκείνο το ζευγά πό ʼχει πολλά σπαρμένα.
Πρώτη Μαρτίου σήμερα! Ας ευχηθούμε αυτός ο μήνας να μας βρει γεμάτους υγεία χαρά και αισιοδοξία. Ας έρθει όσο πιο γρήγορα η άνοιξη στις καρδιές μας!
Βιβλιογραφία:
Οι Ρωμαίοι βέβαια γιόρταζαν τρεις πρωτοχρονιές. Η πρώτη Ιανουαρίου ήταν η μια πρωτοχρονιά, η πρώτη Μαρτίου επίσης εξακολούθησε να θεωρείται πρωτοχρονιά για τους Ρωμαίους η οποία ονομάζονταν Πάτριος σε αντίθεση με τις άλλες, την ιερατική που ήταν η πρώτη του Γενάρη και η Πολιτική ή Κυκλική που ήταν η πρωτοχρονιά του Σεπτέμβρη.
Οι τρεις αυτές πρωτοχρονιές του ρωμαϊκού έτους δηλώνουν αντίστοιχες τομές στη ρωμαϊκή ιστορία. Είδαμε με τι σχετίζεται η πρώτη Μαρτίου - σχετίζεται με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων, ενώ η πρώτη Ιανουαρίου σχετίζεται με το ηλιακό έτος. Η τρίτη πρωτοχρονιά, η πρώτη Σεπτεμβρίου - που την ξέρουμε γιατί την διατήρησαν και στο Βυζάντιο (από την πρώτη Σεπτεμβρίου αρχίζουν οι βυζαντινές ινδικτιώνες) - η πρώτη Σεπτεμβρίου λοιπόν καθορίστηκε ως πρωτοχρονιά, όταν το ρωμαϊκό κράτος μεγάλωσε και στηριζόταν οικονομικά στους φόρους των υπηκόων του. Και τι σχέση έχουν οι φόροι με την πρώτη Σεπτεμβρίου: Έχουν γιατί το Σεπτέμβρη η συγκομιδή όλων των καρπών έχει πια τελειώσει, κι έτσι μπορεί να λογαριαστεί ο φόρος ο οποίος υπολογιζόταν τότε, σε είδος.Ο Μάρτιος για αρκετούς δεν ήταν ευχάριστος μήνας, ήταν κυρίως μήνας επιδημιών και πολλοί έκαναν διάφορες τελετές για να φυλάττουν την υγεία τους. Επίσης το μήνα αυτό, ήταν “ο αποδιοπομπαίος τράγος”, που προσπαθούσαν να του φορτώσουν όλα τα κακά, τις αμαρτίες, τις δυστυχίες και στη συνέχεια αφού τον έδερναν τον έβγαζαν έξω από τα σύνορα του χωριού ή της πολης, αποπέμποντάς τον. Αποπέμπω βέβαια σημαίνει αποτρέπω κακά, εξορκίζω.
Σύμφωνα με το Λευϊτικό της Παλαιάς Διαθήκης, κάθε επτά χρόνια έπεφτε ο κλήρος σʼ έναν τράγο να αφεθεί ελεύθερος από τον αρχιερέα αφενός και αφετέρου όλοι προσπαθούσαν να ξεφορτώσουν και να μεταφέρουν το βάρος των αμαρτιών όλου του λαού πάνω στο ζώο. Σήμερα είναι συχνό το φαινόμενο του αποδιοπομπαίου τράγου κυρίως στην πολιτική και ο καθένας προσπαθεί να φορτώσει σʼ αυτόν τα πάντα.Ας έρθουμε όμως στο περιεχόμενο του Μάρτη, αφού πρώτα απʼ όλα γιορτάζουμε την αρχή της Άνοιξης. Στην Ήπειρο αλλά και στη Θεσσαλία αποκαλούν τον Μάρτη “Ανοιξιάτη”. Είναι ο μήνας που έρχονται τα χελιδόνια, ο μήνας που η φύση αλλάζει και παίρνει ένα χαρμόσυνο και πιο αισιόδοξο χρώμα.
Για το δικό μας γεωγραφικό μήκος και πλάτος ο Μάρτης προοιωνίζει επίσης την κάψα του ήλιου που μας επιφυλάσσει το θερμό καλοκαίρι της Μεσογείου. Λένε:
Οπόχει κόρην ακριβή του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει.
Γιʼ αυτό και τα κορίτσια φορούνε γύρω από τον καρπό του χεριού τους την πρώτη του Μάρτη μια κόκκινη και άσπρη κλωστή στριμμένη, που τη λένε μάρτη. Το μάρτη τον φορούσαν ώσπου να βγει ο μήνας· κι άμα τον έβγαζαν από το χέρι τους τον κρεμούσαν στις τριανταφυλλιές για να κοκκινίζουν τα μαγουλά τους ή τον τυλίγανε σε μια πετρούλα και τον βρέχανε στο πηγάδι για νάναι δροσερές· τέλος τον βάζανε στης Ανάστασης τη λαμπάδα για να καεί.
Η δριμύτητα του μεσογειακού ήλιου που τώρα το Μάρτη ξεκινάει την ανοδική πορεία του, μορφοποιείται - ή θα λέγαμε καλύτερα, εγκλωβίζεται - σε δυο τριήμερες περιόδους που τοποθετούνται αντίστοιχα στην αρχή του Μαρτίου και στην αρχή του Αυγούστου. Δε λέμε “από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα”; Αυτές οι επικίνδυνες μέρες στην αρχή των δυο εξαμήνων λέγονται δρίμες. Τότε δεν πλένουν γιατί τα ρούχα λιώνουν, δεν κόβουν ξύλα γιατί σαπίζουν και δεν λούζονται γιατί πέφτουν τα μαλλιά. Στις δρίμες του Αυγούστου δεν κάνουν μπάνιο στη θάλασσα.Το κατʼ εξοχήν περιεχόμενο του Μάρτη είναι ο άστατος καιρός. Γιʼ αυτό και τον είπαν πεντάγνωμο:
Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές εχιόνισε· και πάλι το μετάνοιωσε που δεν εξαναχιόνισε!
ή
“Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης”.
Πεντάγνωμος λοιπόν και πεντάγδαρτος, αφού γδέρνει τις κουμπάνιες, τα αποθέματα των δημητριακών τα οποία φυλάγουν στις κοφίνες γιʼ αυτό τον λένε και “ξεροκοφινά ή τιναχτοκοφινά”. Ένας μήνας που δεν έχει μέτρο, τη μια κλαίει και την άλλη γελάει. Οι αγαπημένοι απεύχονται να μην έχει έκβαση η αγάπη τους σαν τα διάφορα φυσικά φαινόμενα αυτού του μήνα:
"Να μην είνʼ η αγάπη μας σαν του Μαρτιού το χιόνι όπου το ρίχνει αποβραδύς κι ως το πουρνό το λιώνει”.
Ο λαός μας αποδίδει αυτή την αστάθεια του Μάρτη στο ότι αυτός ο μήνας έχει δυο γυναίκες. Η κανονική σύζυγος που ήταν καλή και ανοιχτόκαρδη και η καπατουμά που μʼ αυτή “συζούσε” χωρίς να είναι “παντρεμένος”, η οποία ήταν θυμωμένη και σκουντουφλιάρα. Ανάλογα λοιπόν με όποια είναι, ανάλογα και συμπεριφέρεται και έτσι επηρεάζεται και ο καιρός. Άλλη ονομασία που ο λαός μας δίνει στο μήνα αυτό είναι “Βαγγελιώτης” εξαιτίας της γιορτής του Ευαγγελισμού.
Ο Μάρτιος θεωρείται ο πιο κατάλληλος μήνας για το φύτεμα των δένδρων, γιʼ αυτό και σε πολλά μέρη της πατρίδας μας λέγεται “φυτευτής”. Αν και είναι βέβαια ο πρώτος μήνας της Άνοιξης θεωρείται ένας από τους πιο κρύους μήνες, αφού στα ορεινά μέρη το χιόνι πέφτει πυκνό. Η παρακάτω γαμήλια ευχή του γάμου επιβεβαιώνει όλα αυτά:
“Όπως το Μάρτη τα βουνά ασπρίζουν απʼ τα χιόνια έτσι νʼ ασπρίσουν τα μαλλιά της νύφης απʼ τα χρόνια”.
Άλλη γιορτή του μήνα είναι των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων που γιορτάζεται στις 9 Μαρτίου. Στη Μυτιλήνη αυτή τη μέρα το έχουν για καλό παρατήρημα να φυτεύουν βασιλικό. Ανάλογο είναι και το δίστιχο που ακολουθεί:
“Βασιλικό εφύτεψα με τα σαράντα φύλλα σαράντα σʼ αγαπήσανε, μα πάλι εγώ σε πήρα”.
Το περιεχόμενο του Μάρτη έχει επίσης σχέση με τη γεωργία. Οι ανοιξιάτικες βροχές είναι απαραίτητες για την καλοχρονιά - καλοχρονιά σημαίνει να έχουν πλούσια σοδειά. Λένε:
Αν βρέξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, να δεις το κοντοκρίθαρο πως στρίβει το μουστάκι.
Ή:
Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σʼ εκείνο το ζευγά πό ʼχει πολλά σπαρμένα.
Πρώτη Μαρτίου σήμερα! Ας ευχηθούμε αυτός ο μήνας να μας βρει γεμάτους υγεία χαρά και αισιοδοξία. Ας έρθει όσο πιο γρήγορα η άνοιξη στις καρδιές μας!
Βιβλιογραφία:
1) Μέγας Γ.Α. “ελληνικαί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας “Αθήνα 1963.
2) Τα Λαογραφικά, οι 12 μήνες, Άλκη Κυριακίδου, Νέστωρος.
3) Ένθετο Καθημερινής, 4-3-2001.
-------------------------------------------
Πηγή: Πατρίς - Του Δημήτρη Χ. Σάββα
-------------------------------------------