Το 1947 ο Νορβηγός Thor Heyerdahl με τους
συντρόφους του και την σχεδία Kon Tiki,
απέδειξε στην επιστημονική κοινότητα ότι οι θάλασσες και οι ωκεανοί ποτέ δεν
ήταν εμπόδιο για τον άνθρωπο, τα ταξίδια του και την εξάπλωσή του. Το ταξίδι
εκείνο, από τις ακτές στου Περού στην Πολυνησία,
που διήρκησε 101 μέρες, ακολούθησαν πολλά ακόμη πειραματικά ταξίδια με
πρωτόγονα σκάφη, στην προσπάθεια να αναπαρασταθούν οι εξερευνήσεις του
παρελθόντος και τα ταξίδια των προγόνων μας.
Στην Ελλάδα ιστορικό έχει μείνει
το ταξίδι από το Λαύριο στη Μήλο του Ινστιτούτου Προστασίας Ναυτικής
Παράδοσης το 1988. Έχοντας ως πρότυπο
μία αμφίπλωρη Κερκυραϊκή Παπυρέλλα, κατασκευάστηκε ένα καλαμένιο σκάφος μήκους
5, πλάτους 1.5 και ύψους 0.60
μέτρων. Έξι
κωπηλάτες σε επτά μέρες αναπαράστησαν το ταξίδι της μεταφοράς οψιανού κατά την
Νεολιθική περίοδο και επιβεβαίωσαν πως ένα ταξίδι με αυτά τα μέσα είναι εφικτό
και πραγματοποιήσιμο.
Το πιο
πρόσφατο στην αλυσίδα αυτών των εγχειρημάτων είναι το «δικό μας» ταξίδι από τα
Κύθηρα στην Κρήτη. Το ταξίδι των «First Mariners». Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές η «Μελίνδα», η
σχεδία από καλάμια, έχει ήδη φτάσει στα Χανιά και το πλήρωμά της ξεκουράζεται
από το δύσκολο πλου. Σε μια πρώτη ανάγνωση του ταξιδιού, αξίζει να επισημάνουμε
ορισμένα στοιχεία - χαρακτηριστικά αυτής της προσπάθειας, αν απέδειξε κάτι, τι
είναι αυτό που απέδειξε και πια η σημασία του τόσο για τα Κύθηρα όσο και για
την μελέτη της προϊστορίας του Αιγαίου και την Μεσογείου.
Σαφέστατα η
«Μελίνδα» δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί αναπαράσταση σκάφους της
Παλαιολιθικής εποχής. Οι γνώσεις για την Παλαιολιθική είναι περιορισμένες εν
γένει. Εκτός από σύνολα εργαλείων και σποραδικές ενδείξεις εγκατάστασης ( το
σπήλαιο της Θεόπετρας για παράδειγμα) δεν υπάρχουν άλλα δεδομένα για τον υλικό
πολιτισμό και τις κοινωνίες της εποχής. Ακόμη ορισμένα χαρακτηριστικά της
«Μελίνδας» όπως η κομψή της πλώρη, το πηδάλιο και το ιστίο είναι δύσκολο να
είχαν ανακαλυφθεί την περίοδο του πλειστοκαίνου, πριν δηλαδή το 10.000 π.Χ.. Με
μεγαλύτερη ασφάλεια μπορούμε να θεωρήσουμε πως σκάφη παρόμοια της «Μελίνδας»
όργωναν το Αιγαίο και τη Μεσόγειο την Νεολιθική περίοδο (μετά την 7η
χιλιετία και έως τα τέλη της 4ης ) βοηθώντας στην ανάπτυξη των
νησιωτικών οικισμών, τη δημιουργία δικτύων ανταλλαγών και εμπορίου και
γενικότερα στην εξάπλωση του Νεολιθικού τρόπου ζωής. Αυτού που σε γενικές
γραμμές ακολουθούμε και σήμερα.
Η μεγάλη
σημασία της «Μελίνδας» δεν επικεντρώνεται στο σκάφος αλλά στο πλήρωμα, στο
ταξίδι και στα νησιά που αυτή συνέδεσε. Και εδώ θα κάνουμε μια παρένθεση για
ολίγη γενική αρχαιολογική συζήτηση. Αν και η Κρήτη είναι γνωστή για την εποχή
του Χαλκού και την Μινωική κληρονομιά της, τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να
αναδεικνύεται η σημασία της για την κατανόηση της Νεολιθικής όχι μόνο σε τοπικό
αλλά και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο.
Η Νεολιθική εποχή, σημαδεύεται από την εξημέρωση
των ζώων και των φυτών, την μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων την παραγωγή
κεραμικής, την δημιουργία οικισμών, την σαφή κοινωνική οργάνωση με ενέργειες
όπως το εμπόριο, η εξειδίκευση στην παραγωγή, η αποθήκευση κ.α.. Ο τρόπος αυτός
ζωής ο οποίος έρχεται να αντικαταστήσει την νομαδική επιβίωση που βασίζεται στο
κυνήγι και την τροφοσυλλογή δεν έχει αλλάξει έως σήμερα. Απλά έχει εξελιχθεί.
Η Νεολιθική φαίνεται να ξεκινά στην Μέση
Ανατολή (το Λεβάντ) κάπου στις αρχές του Ολόκαινου (περί το 10.000 π.Χ.) και
από κει σταδιακά να εξαπλώνεται στο κόσμο. Ο τρόπος που έγινε η
«Νεολιθικοποίηση» της Ευρώπης αλλά και του υπόλοιπου κόσμου είναι αυτή τη
στιγμή μάλλον η πιο έντονη και σημαντική αρχαιολογική συζήτηση παγκοσμίως.
Δεκάδες άρθρα δημοσιεύονται καθημερινά, συνέδρια διοργανώνονται και μοντέλα
κατασκευάζονται για να υποστηρίξουν της διάφορες θεωρίες. Και κάπου εδώ μπαίνει στο παιχνίδι η Κρήτη.
Οι πολύ πρώιμες χρονολογίες από τα Νεολιθικά στρώματα κυρίως της Κνωσού,
εντάσσουν την Κρήτη ως σημαντικό σταθμό στην εξάπλωση του «Νεολιθικού πακέτου».
Για τα Βαλκανικά δεδομένα πρώιμες χρονολογίες υπάρχουν και αλλού (π.χ. στο
Σέσκλο στη Θεσσαλία, στο Φράγχθι στην Πελοπόννησο, στο Sovjan στην
Αλβανία , στο Lepenski Vir στη Σερβία). Μολαταύτα η γειτνίαση της Κρήτης με τη Μέση Ανατολή,
η θέση του νησιού στην καρδιά της Ανατολικής Μεσογείου, και τα αρχαιολογικά
ευρήματα τοποθετούν την Κρήτη στο κέντρο του διαλόγου. Πως όμως «έφυγε»ο Νεολιθικός
τρόπος ζωής από την Κρήτη; Πως ταξίδεψε και για πού σε πρώτο επίπεδο; Ακόμη πως
διαμορφώθηκε από τους σταθμούς του ταξιδιού του πριν συνεχίσει η αλληλεπίδραση με άλλα μέρη, τοπία και
ανθρώπους;
Με μια
«Μελίνδα»;
Τα Κύθηρα και
τα Αντικύθηρα είναι η εύκολη απάντηση για την πορεία που ακολούθησαν οι
Νεολιθικοί από την Κρήτη προς την Ελλάδα και τα Βαλκάνια. Η «Μελίνδα» ήρθε να
δείξει ότι με ιδανικές συνθήκες σε τρεις μέρες ακόμη και χωρίς στάση συνδέεις
την Πελοπόννησο με την Κρήτη, μεταφέρεις ανθρώπους και ζώα. Ακόμη και έναν
διαφορετικό τρόπο ζωής. Οι ναυτικοί της «Μελίνδας» έδειξαν ότι η οπτική επαφή
των νησιών τα εύκολα περάσματα, οι σταθεροί εποχιακοί άνεμοι και δέκα
αποφασισμένοι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που ζούμε και σκεφτόμαστε.
Κι αν όχι σήμερα, ίσως το 6.000 πΧ..
Είναι η
«Μελίνδα» η απόδειξη για τον ρόλο των Κυθήρων και των Αντικυθήρων στην
Νεολιθική της Ανατολικής Μεσογείου και κατ’ επέκταση της Βαλκανικής; Μάλλον
όχι. Είναι όμως μια πολύ σημαντική ένδειξη ότι αυτός ο ρόλος πρέπει να
διερευνηθεί στο έδαφος των νησιών. Είναι μια πολύ σημαντική ένδειξη ότι η
προϊστορία των Κυθήρων ίσως να μην περιορίζεται στην λαμπρή Μινωική παρουσία
στο νησί και ίσως να πηγαίνει πολύ παλαιότερα. Στις αρχές του Νεολιθικού τρόπου
ζωής. Του δικού μας τρόπου ζωής.
Ολοκληρώνοντας
το κείμενο αυτό. Στη δροσιά του κλιματιστικού.
Η σημασία της «Μελίνδας» είναι το
πλήρωμά της. Οι αντιλήψεις και οι σκέψεις που δημιουργήθηκαν διασχίζοντας την
Μεσόγειο σ’ ένα μικρό σκαρί. Κάτω από τον ήλιο και την αλμύρα. Βασισμένοι σε
ξερά καλάμια, στα χέρια τους και στον ελαφρύ πονέντε.
Η Νεολιθική
των Κυθήρων σήμερα περιορίζεται σε μερικά όστρακα κεραμικής και ένα αγγείο από
το σπήλαιο της Αγ. Σοφίας Κάλαμου. Τώρα που έδεσε η Μελίνδα στα Χανιά πρέπει να
ξανασκεφτούμε μήπως πρέπει να γίνει κάτι παραπάνω.
--------------------------------------------------------------------
Κωνσταντίνος Τρίμμης trimmiskp@cardiff.ac.uk
Υποψήφιος Διδάκτωρ Αρχαιολογίας
Cardiff University, UK
